४. ट्रेकिंगचा सदस्य संख्या नेहमी ८ पेक्षा जास्त होऊ द्यायची नाही. यामुळे जो कोणी म्होरक्या असतो, त्याला सर्वांवर लक्ष ठेवणे सोपे जाते. व अपघात टाळले जातात. मोहीमेचा एक म्होरक्या नक्की असावा. त्याचा शब्द शेवटचा असावा. काही बाबतीत सदस्यांचे मतभेद होऊ शकतात. पण म्होरक्या जो काही निर्णय घेईल तो सर्वांनी अमलात आणण्याची तयारी सदस्यांची असावी. म्होरक्या अनुभवी, इतिहास-भुगोलाविषयी माहिती असलेला, त्यातल्यात्यात जाणकार असावा. सर्वानुमते म्होरक्या ठरवणे, प्रत्येक ट्रेकच्या सुरुवातीच झाले पाहिजे. असे केल्याने सर्वच सदस्य म्होरक्याच्या नजरेच्या टप्प्यात राहतील व अपघात होण्यास प्रतिबंध बसेल. जास्त सदस्य संख्या असेल तर पुढे चालणारा व शेवटी चालणारा यांच्या मध्ये खुप मोठे अंतर पडते. आम्ही ट्रेकींगला सुरुवात केली तेव्हा म्होरक्या सोबतच प्रत्येक वाटचालीच्या वेळी सर्वात पुढे चालणारा जबाबदार मावळा व शेवटी चालणारा जबाबदार मावळा देखील नेमण्याचा प्रघात आनंद पाळंदे, गुलाब सपकाळ प्रभृतींनी घालुन दिला होता. आम्ही अजुनही ही प्रथा पाळतो. 

Trekking helps you be a leader

५. स्थानिक बाल-वृध्दांना विनाकारण, त्यांच्यावर दया, करुणा येऊन कसलीही आर्थिक, वस्तुरुपात मदत करु नये. त्यांचे जीवन आपल्यपेक्षा शंभर पटींनी चांगले असते. शुध्द हवा, शुध्द पाणी, स्वःतच्या शेतातील शुध्द धान्य आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे शुध्द विचार त्यांचे कडे आहेत. आलेला प्रत्येक ट्रेकर त्यांच्यासाठी पाहुणा असतो. व ते यजमान असतात.त्यामुळे यजमानाला यजमानाचा मान द्या. त्यांच्याशी अदबीने वागा, बोला. त्यांना आपल्या दया व करुणेची गरज नाहीये. गरज आपल्याला लागते त्यांची कधीतरी. स्थानिकांकडुन त्यांच्या घरी, चुलीवर बनवलेले जेवण विकत घेऊन जेवा, व त्याचा मोबदला त्यांना द्या. वाटाड्या म्ह्णुन स्थानिकांना तुम्ही थोडा का होईना रोजगार देऊ शकता. अगदीच हौस असेल मदत कार्य करायची तर, आपल्या सोबतच काही छोटी छोटी गोष्टींची पुस्तके ठेवा, व लहान मुलांना आवर्जुन भेट द्या. त्याही पेक्षा पुढे जाऊन तुम्ही भविष्यात देखील त्या गावाशी संपर्क ठेऊन, त्यांच्या सक्षमीकरणासाठी आणखी काही करता येईल का ते पहावे. पण अन्य कसलीही तात्पुरती मदत करु नये. या मदतीने (उदा-मुलांस बिस्कीटे देणे) स्थानिकांचा दृष्टीकोण ट्रेकर्सविषयी बदलु शकतो. खाऊ वाटणारे ट्रेकर्स चांगले व न देणारे वाईट अशी त्यांची मनोभुमिका आपणच तयार करीत असतो. हो अगदी आपण जेवायला बसलो असेल तर आपल्यासोबतच आपल्या ताटातच त्यांनी जेवायला काही हरकत नाहीये. पण उगाचच दये पोटी, वस्तु, खाद्यपदार्थ इत्यादीचे वाटप करणे कुणाच्या ही काहीही हिताचे नाही.

६. नोंदवहीचा वापर करणे, आपल्या ट्रेकचा वृत्तांत लिहिणे व जतन करुन ठेवणे. किल्यांवरील अवशेष, वास्तुंचे निरीक्षण करणे व नोंदी करणे. यामुळे आपण कदाचित दडलेल्या इतिहासाचे नवीन पान लिहु शकतो. यामुळे आपल्या वारश्यामध्ये थोडीतरे भर नक्कीच पडेल. कोणती झाडे, वेली, वनस्पती दिसल्या याच्या नोंदी ठेवा. शक्य झाल्यास सोशल मीडीयावर पोस्ट करा. कदाचित तुम्हाला मिळालेली माहिती इतरांसाठी नवीन असेल व त्यामुळे सह्याद्रीचे नवीन रुप सर्वांसमोर येऊ शकते.

७. मोठ्या (कमीदेखील टाळावे) आवाजात गाणी लावु नयेत. नाचगाणे होऊ नये. त्याऐवजी गाण्यांच्या भेड्या खेळता येईल. वेगवेगळे मैदानी खेळ खेळावेत.

८. ट्रेकच्या म्होरक्याच्या परवानगी शिवाय, न ठरलेल्या कोणत्याच गोष्टी करु नये.

९. आता सर्वात महत्वाचा विषय तो म्हणजे मल-मुत्र विसर्जनाचा. यासाठी अगदी मुलभुत निसर्गाचा नियम आहे. तो जरी सर्वांनी पाळला तरी खुप झाले. कुत्रा-मांजर ज्या प्रमाणे मल विसर्जनांनंतर, विष्टा मातीने झाकुन टाकते, अगदी तीच पध्दत सर्वांनी वापरावी. शक्य असेल तर मल विसर्जन करण्यापुर्वी एखादा छोटास खड्डा करावा व त्यात विष्टा करावी. झाल्यावर एक दोन पावले पुढे सरकुन, मग पाण्याने स्वच्छता करावी. हे झाल्यावर मातीने विष्टा झाकावी. म्होरक्याने प्रत्येक सदस्याला याविषयी सविस्तर माहिती प्रत्येक ट्रेकच्या दरम्यान द्यावी. सतत आठवण करुन द्यावी. ट्रेकला मुक्कामाच्या ठिकाणी पोहोचल्यावर म्होरक्याने स्वःत थोडी माहिती घेऊन, गड फिरुन मल-विसर्जनाची जागा निश्चित करावी, जे पायवाटा, मंदीरे, गुहा, बुरुज, तटबंदी, वास्तु यापासुन दुर असेल व सुरक्षित देखील असेल. शक्यतो पाण्याच्या प्रवाहापासुन, टाक्यांपासुन दुर, व आपल्या मुक्कामाच्या जागे पासुन उताराच्या दिशेला शौचाची निश्चित करावी. जागा निश्चिती झाल्यावर सर्वांना त्यानुसार सुचना द्यावी. शौच धुण्यासाठी सदस्य जी पाण्याची बाटली नेतात, काही लोक ती बाटली तिथेच सोडुन देतात. असे कुणीही करु नये अशा सुचना म्होरक्याने आधीच द्याव्यात. आपण जी बाटली नेतो, कशी काय बरे घाण होईल आपण त्यातील पाण्याने स्वःतची संडास धुतली तर? ज्यांना स्वःतच्या विष्टेची व स्वःतच्या बाटलीची घाण वाटते, ट्रेकिंग त्यांच्यासाठी नसते. त्यांनी खुशाल घरी बसावे. सह्याद्री तुम्हाला आमंत्रण द्यायला आला नव्हता.

१०. पाऊसकाळामध्ये आवर्जुन स्थानिक झाडाझुडुपांच्या बिया गड-किल्ल्यांवर जमिनीखाली चारएक बोटे खाली पुराव्यात. व पुन्हा कधी त्या गडावर जाणे झाले तर अवश्य आपण लावलेल्या बीजापासुन जर झाड रोप आले असेल तर त्याच्या सोबत सेल्फी काढावा. 

११. अलीकडील काही वर्षांमध्ये पावसाळ्यामध्ये ट्रेकिंग करणा-यांची संख्या शंभरेक पटींनी वाढलेली आपणास दिसते.पर्यटन वाढ होणे हे आर्थिक विकासाचे, प्रगतीचे लक्षण आहे. हजारोंच्या संख्येने तरुण तरुणी अंधारबन, देवकुंड येथे अक्षरशः झुंबड उडवुन देतात. तरुणाईला साद देणारा सह्याद्री साद देण्यसोबत आव्हान देखील देत असतो. याच आव्हानांतुन नसते पराक्रम, धाडस करणा-याची संख्या, सेल्फी आणि रील स्टारची संख्या लक्षणीय रीत्या वाढलेली आपण पाहतो आहोत. एखाद्या धबधब्यासोबत एका विशिष्ट कोनातुन व्हिडीयो बनवता यावा यासाठी जीवावर उदार होणारे बहादर आपण पाहतोय. हे अतीआगाऊ, अतीशहाणे एकीकडे तर दुसरीकडे ट्रेकींगला ट्रॅकींग म्हणणारे व लिहिणारे देखील खुप वाढले आहेत. सह्याद्री सर्वांचे स्वागतच करतो पण सह्याद्रीचे , ट्रेकिंगचे अलिखित नियम माहिती नसताना जर कुणी चुक केलीच तर त्याला क्षमा इथे नसते. मागील दोन महिन्यांमध्ये (ऑगस्ट २०२३ मध्ये ११ वा मुद्दा समाविष्ट केला आहे) धबधबे, धरणे, टाकी, किल्ले असे सर्वत्र अनेक अपघात झाले आणि अनेकांनी जीव गमावले. याला जबाबदार कोण? सह्याद्री? अज्जिबात नाही. याला जबाबदार जीव गमावणारे स्वतः आहेत, कारण त्यांनी सह्याद्री समजुन घेतलाच नाही. इंस्टाग्राम वर रील पाहुन ट्रेकिंग ला आलेले हे तरुण नाहक स्वतच्या प्राणास मुकले. अगदी १५ ऑगस्ट च्या दिवशी देखील आपल्या राजगडावर एकाने आणि त्याच्याच बाजुला असलेल्या भाटघर जलाशयात दोघांनी जीव गमावले. हे मृत्यु दुर्दैवी आहेत, असे होऊ नये. यासाठी आपण म्हणजे किमान ज्यांचे सह्याद्री प्रेम आहे अशा सर्वांनी जमेल तसे इतरांस सह्याद्री साक्षर करणे गरजेचे आहे.

आम्ही देखील मागील पाच दिवस अनेक निसर्गप्रेमींना निसर्गपर्यटनाचा अनुभव आणि आनंद दिला. त्या पैकी एक प्रसंग सांगतो. आम्हाला घनगड किल्ल्यावर जायचे होते. किल्ल्यावर जाण्याचा बेत दोन महिने आधीच ठरला. दरम्यान आठ दिवसांपुर्वी घनगडाच्या बालेकिल्ल्यावर जाणारी चढी पायवाट ढासळल्याचे मला समजले. त्यामुळे तिथे गेल्यावर मी सर्वांना समजावुन सांगितले की वर जाणे धोकादायक आहे, फॉल झाला तर अरेस्ट करण्यासाठीची सुरक्षा यंत्रणा आपल्याकडे नाहीये व तसे तज्ञ मनुष्यबळ देखील नाही, सर्वांना मी सांगितलेले समजले आणि कसलाही आग्रह, हट्ट न करता आम्ही बालेकिल्ला सर न करताच खाली उतरलो. यात कमीपणा किंवा जिंकणे हारणे असे काहीही नसते. सह्याद्री आपणास त्याचे बेलाग कडे दाखवुन आव्हान देतो खरा पण चुकुनही आपण स्वतः सुरक्षा साधनांशिवाय सह्याद्रीला आव्हान देऊ नये.

मला सुचलेले, माझ्या अनुभवातुन, ज्येष्टांच्या अनुकरणातुन मी वरील काही नियम लिहिले आहेत. यापेक्षा अधिक काही तुम्हाला सुचवायचे असेल तर अवश्य कमेंट मध्ये लिहा. मी तुमच्या नावासहीत मुळ लेखामध्ये तसे बदल करुन लिहिन.

सह्याद्रीचे, गडकोटांचे पावित्र्य राखणे आपलेच काम आहे. व आपणच ते करावे. जे कोणी गडकोटांच्या संवर्धनाच्या कामामध्ये सहभागी होतात, त्यांच्यासाठी खालील व्हिडीयो. अवश्य पहा. जिथे संवर्धनाच्या कामासाठी लाखो रुपये खर्च केले जात आहेत, तेथे खालील प्रमाणे पर्यावरण पुरक संडासे उभारली जाऊ शकतात.

लेख अवश्य शेयर करा, आपल्या मित्र परिवारासोबत. सह्याद्री व गडकोटांच्या पावित्र्यासाठी.