बेडुक व निसर्गाची अन्नसाखळी

आपल्या भागात (पुणे शहराच्या पश्चिम मावळ पट्ट्यात) बेडकांचे अस्तित्व जाणवायला सुरुवात होते ती पावसाच्या आगमनानंतर. कित्येक जातीचे बेडुक जमीनीखाली खोलवर पावसाची वाट पाहत हिवाळा आणि उन्हाळा घालवतात. व पावसाच्या आगमनानंतर ते पृष्टभागावर येतात. आपण मागील एका लेखामध्ये मृगाच्या किड्या विषयी माहिती घेतली होती. त्या किड्या प्रमाणेचे हे बेडुक देखील वर्षातील बराच काळ सुप्तावस्थेमध्ये जातात.

भारतात विशेषतः पश्चिमघाटामध्ये (घाटमाथा) एकुण २०० च्या आसपास जाती आणि किमान दुप्पट उपजाती आहेत. या २०० प्रजातींपैकी १५९ प्रजाती फक्त आणि फक्त पश्चिम घाटामध्येच सापडतात. म्हणजे या १५९ जातीचे बेडुक आख्ख्या जगात फक्त आपल्याकडेच आहेत. इंग्रजीमध्ये अशा प्रजातीस एंडेमिक म्हणजे प्रदेशनिष्ट असे म्हणतात.

सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये सर्रास आढळणारी बेडकाची ही प्रजात (खालील व्हिडीयो पहा) , पुर्व पट्ट्यातुन मात्र नाहीशी होत आहे. पुर्वी शहराजवळील रान-माळांवर दिसणारी ही प्रजाती आता पश्चिम पट्ट्यातच केवळ दिसते किंवा अशा वातावरणात अजुनही आहे जिकडे रसायने, जल-प्रदुषण नाहीये.
याचे नाव आहे हायड्रोफायलॅक्स बहुविस्तारा किंवा याला इंग्रजी मध्ये widespread fungoid frog किंवा fungoid frog असे ही म्हणतात.
आपल्या कॅम्पसाईट परीसरात एका भात खाचरात यांचा गोतावळाच मला आढळला. अधिक माहिती शोधल्यास समजले की influenza virus H1 hemagglutinin नावाच्या एका विषाणुच्या विरोधात , विषाणु बाधित जीवाचा बचाव करण्यासाठी या बेडकाच्या त्वचेमधील विशिष्ट घटक गुणकारी आहे. या घटकाला Urumin असे म्हणतात. उंदरावर याचा प्रयोग केला आहे असे ही समजते.

डराव डराव असा बेडकांचा आवाज आपण जोवर वयाने लहान होतो तोवरच आपल्याला ऐकु यायचे. आता आपल्या कानावर मोबाईलच्या रिंगटोन, व्हॉट्सॲपच्या मेसेज नोटीफिकेशन येते. आपण लहान असताना या बेडकांविषयी आपण निर्विकार होतो. क्वचित त्यांची भीती वाटायची. आमच्या गावी मला आठवते घराशेजारी शेणाचा उकिरडा असायचा. उकीरडा म्हणजे शेणखताने भरलेला खड्डा व पावसाळा सुरु होण्यापुर्वीच तो खड्डा रिकामा व्हायचा. पाऊस सुरु झाला की त्या खड्ड्यामध्ये पाणी साठायचे व नकळत त्या खड्ड्यांच्या दिशेकडुन बेडकांचा डराव डराव असा आवाज रात्र रात्र भर ऐकु यायचा. अशी अवस्था कमी प्रमाणात अद्द्याप मावळ पट्ट्यात आहे.

या बेडकांचा अभ्यास आपण जीवशास्त्रात केला की नाही हे मला आता आठवत नाही. आपल्या एकुणच पर्यावरण व अन्नसाखळीवर बेडकांचा काही परिणाम होतो की नाही हे देखील आजपर्यंत नीटसे माहित नव्हते. मानवी वस्त्यांच्या आसपास बेडुक डास, छोटे किटक खातात. तसेच जंगलांमध्ये देखील किट सदृश्य सुक्ष्म जीव बेडकांचे खाद्य आहे. हे जे सुक्ष्म जीव आहेत ते मुख्यतः शेवाळ, गवत, पाला पाचोळा आदी खाणारे असतात. गंमत बघा. सुर्यापासुन येणा-या ऊर्जेचे रुपांतर वनस्पती पासुन प्राण्यांमध्ये करण्याचे मध्यस्थाचे महत्वाचे काम हे बेडुक करतात. ते कसे?

तर बेडुक हा उभयचर प्राणी साप, पक्ष्यांचे आवडते खाद्य आहे. या सापांना खाणारे प्राणी आणि पक्षीही आहेत. जर बेडुक संपले तर विचार करा या अन्न साखळीची काय अवस्था होईल.

बेडुक फक्त साप किंवा प्राणी पक्षांनाच खायला आवडतो असे नाही. इंडियन बुल फ्रॉग नावाची एक बेडकाची जात आहे. ही जात आकाराने भली मोठी होऊ शकते. म्हणजे एखादा पुर्ण वाढ झालेला बेडुक किमान अर्धा किलो पर्यंत वाढु शकतो. जीवन संस्थेचे जगदीश गोडबोलेंच्या सोबत, मी ११ वी ला असताना पवन मावळात १५ दिवस राहण्याचा योग आला होता. या १५ दिवसांत जंगलातील एक्स्ट्रीम सर्व्हायव्हल स्किल्सचे धडे अगदी सहजपणे त्यांनी दिले. हा इंडियन बुल फ्रॉग, जो भाताच्या खाचरांमध्ये सापडतो, आकाराने मोठा असतो, त्याला पकडावा कसा, अलगद कापावा कसा, त्याची चामडे वेगळे कसे करावे याची माहिती त्यांनी दिलेली मला चांगलीच आठवते आहे. नंतरच्या काळात असेही समजले की याच प्रजातीच्या बेडकाची अन्य देशांमध्ये अक्षरशः शेती देखील केली जाते. उच्च प्रथिन युक्त ही बेडुक चवीला अगदी लुसलुशीत चिकन ला देखील लाजवेल.

सर्वात आधी उल्लेख केलेला ८५ दशलक्ष वर्ष इतका जुना बेडुक जो दक्षिण सह्याद्री मध्ये आढळतो, त्यास इंडियन डान्सिंग फ्रॉग असे ही म्हंटले जाते. पण आपले दुर्दैव असे की आपण या उभयचरांच्या अधिवासाला खुप मोठ्या प्रमाणात नुकसान पोहोचवत आहोत.

आपल्या भागात आढळणा-या काही बेडकांचे फोटो खाली आहेत.

वाघासारखे ठिपके/पट्टे अंगावर असतात म्हणुन याचे नाव टायगरीना असे पडले